อาโปวาราทิวณฺณนา

อาปํ อาปโตติ เอตฺถ อปฺโปติ, อปฺปายตีติ วา อาโป, ยสฺมิํ สงฺฆาเต สยํ อตฺถิ, ตํ อาพนฺธนวเสน พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, ปริพฺรูเหตีติ วา อตฺโถฯ อตฺถานํ อธิ อชฺฌตฺตํฯ ปติ ปติ อตฺตานนฺติ ปจฺจตฺตํฯ อุภเยนปิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนเมว วทติฯ อาโป อาโปคตนฺติอาทีสุ อาพนฺธนเมว อาโป, ตเทว อาโปสภาวํ คตตฺตา อาโปคตํ, สภาเวเนว อาปภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ สิเนหนวเสน สิเนโห, โสเยว สิเนหนสภาวํ คตตฺตา สิเนหคตํฯ พนฺธนตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส พนฺธนภาโว, อวิปฺปกิรณวเสน สมฺปิณฺฑนนฺติ อตฺโถฯ อุคฺคณฺหนฺโตติ ยถาปริจฺฉินฺเน อาโปมณฺฑเล ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปลพฺภติ, ตถา นิมิตฺตํ คณฺหนฺโตฯ วุตฺโตติ ‘‘อาปสฺมิ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตอาโปฯ โส หิ สสมฺภารอาโป, น ‘‘อาโปกสิณ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตอาโปฯ เสสนฺติ อารมฺมณสมฺมุติอาปานํ สรูปวิภาวนํฯ ‘‘อาปํ อาปโต ปชานาตี’’ติอาทิปาฬิยา อตฺถวิภาวนญฺเจว ตตฺถ ตตฺถ มญฺญนาวิภาคทสฺสนญฺจ ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวาติฯ ตตฺถ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.360; อ. นิ. 10.25) วุตฺตํ, อิธ ‘‘อาโปกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ ตตฺถ จ ‘‘ปถวีติ สญฺชานาตี’’ติ วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘อาโปติ สญฺชานาตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ เอวมาทิ เอว วิเสโสฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวิยํ วุตฺตสทิสเมวา’’ติฯ โย ปเนตฺถ วิเสโส, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มูลรโสติ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโสฯ ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ขีราทีนิ ปากฏาเนวฯ ยถา ปน เภสชฺชสิกฺขาปเท (ปารา. 618-625), น เอวมิธ นิยโม อตฺถิฯ ยํ กิญฺจิ ขีรํ ขีรเมวฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ภุมฺมานีติ อาวาฏาทีสุ ฐิตอุทกานิฯ อนฺตลิกฺขานีติ ปถวิํ อปฺปตฺตานิ วสฺโสทกานิ, ปตฺตานิ ปน ภุมฺมาเนวฯ เอวํ วุตฺตา จาติ จ-สทฺเทน หิโมทกกปฺปวินาสกอุทกปถวิยาอนฺโตอุทกปถวีสนฺธารกอุทกาทิํ ปุพฺเพ อวุตฺตมฺปิ สมุจฺจิโนติฯ

เตชํ เตชโตติ เอตฺถ เตชนฏฺเฐน เตโช, เตชนํ นาม ทหนปจนาทิสมตฺถํ นิสานํ, ยํ อุณฺหตฺตนฺติ วุจฺจติฯ

เยน จาติ เยน เตโชคเตน กุปิเตนฯ สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สมนฺตโต ตปฺปติ เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติฯ เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรียติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลปริกฺขยํ วลิตาทิภาวญฺจ ปาปุณาติฯ เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปิเตน อยํ กาโย ปริโต ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ฑยฺหามีติ สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปญฺเจว ตาลวณฺฏวาตญฺจ ปจฺจาสีสติฯ เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยน อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฐขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมเทว ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ สรีรสฺส ปกติอุสุมํ อติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห ปริทาโห, สตวารํ ตาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปิ, รสรุธิรมํสเมทอฏฺฐิอฏฺฐิมิญฺชสุกฺกา รสาทโยฯ ตตฺถ ปุริมา ตโย เตชา จตุสมุฏฺฐานา, ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺฐาโนวฯ

เตโชภาวํ คตตฺตา เตโชคตํฯ อุสฺมาติ อุณฺหากาโรฯ อุสฺมาว อุสฺมาภาวํ คตตฺตา อุสฺมาคตํฯ อุสุมนฺติ จณฺฑอุสุมํฯ ตเทว อุสุมคตํ, สภาเวเนว อุสุมภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ กฏฺฐคฺคีติ กฏฺฐุปาทาโน อคฺคิฯ สกลิกคฺคีอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สงฺการคฺคีติ กจวรํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนอคฺคิฯ อินฺทคฺคีติ อสนิอคฺคิฯ สนฺตาโปติ ชาลาย วา วีตจฺจิตงฺคารานํ วา สนฺตาโป ฯ สูริยสนฺตาโปติ อาตโปฯ กฏฺฐสนฺนิจยสนฺตาโปติ กฏฺฐราสิํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนสนฺตาโปฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ วุตฺตา จาติฯ จ-สทฺเทน เปตคฺคิกปฺปวินาสกคฺคินิรยคฺคิอาทิเก อวุตฺเตปิ สมุจฺจิโนติฯ

วายํ วายโตติ เอตฺถ วายนฏฺเฐน วาโยฯ กิมิทํ วายนํ นาม? วิตฺถมฺภนํ, สมุทีรณํ วา, วายนํ คมนนฺติ เอเกฯ อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺกาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตาฯ อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณตา อโธ โอโรหนวาตาฯ กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตาฯ โกฏฺฐาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตาฯ

องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนีชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิญฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตา ฯ สตฺถกวาตาติ สนฺธิพนฺธนานิ กตฺตริยา ฉินฺทนฺตา วิย ปวตฺตวาตาฯ ขุรกวาตาติ ขุเรน วิย หทยมํสเฉทนผาลนกวาตาฯ อุปฺปลกวาตาติ หทยมํสสฺส สมุปฺปาฏนกวาตาฯ อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนกนาสิกาวาโตฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกาวาโตฯ เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺฐานา, อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺฐานาวฯ

วาโยคตนฺติ วาโยว วาโยคตํ, สภาเวเนว วาโยภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺสาติ อวินิพฺโภครูปสฺส ถมฺภิตภาโวฯ ปุรตฺถิมา วาตาติ ปุรตฺถิมทิสโต อาคตา วาตาฯ ปจฺฉิมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สรชาทีสุ สห รเชน สรชา, รชวิรหิตา สุทฺธา อรชาฯ สีตอุตุสมุฏฺฐานา, สีตวลาหกนฺตเร วา ชาตา สีตาฯ อุณฺหอุตุสมุฏฺฐานา, อุณฺหวลาหกนฺตเร วา ชาตา อุณฺหาฯ ปริตฺตาติ มนฺทา ตนุกวาตาฯ อธิมตฺตาติ พลววาตาฯ กาฬาติ กาฬวลาหกนฺตเร สมุฏฺฐิตาฯ เยหิ อพฺภาหโต ฉวิวณฺโณ กาฬโก โหติ, เตสํ เอตํ อธิวจนนฺติปิ เอเกฯ เวรมฺภวาตาติ โยชนโต อุปริ วายนวาตาฯ ปกฺขวาตาติ อนฺตมโส มกฺขิกายปิ ปกฺขายูหนวาตาฯ สุปณฺณวาตาติ ครุฬวาตาฯ กามํ เจเตปิ ปกฺขวาตาว, อุสฺสทวเสน ปน วิสุํ คหิตาฯ ตาลวณฺฏวาตาติ ตาลวณฺเณหิ กเตน, อญฺเญหิ วา กเตน เกนจิ มณฺฑลสณฺฐาเนน สมุฏฺฐาปิตวาตาฯ วิธูปนวาตาติ พีชนปตฺตเกน สมุฏฺฐาปิตวาตาฯ อิมานิ จ ตาลวณฺฏวิธูปนานิ อนุปฺปนฺนมฺปิ วาตํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปฺปนฺนมฺปิ ปริวตฺเตนฺติฯ อิธาปิ จ-สทฺโท อุทกสนฺธารกวาตกปฺปวินาสกวาตชาลาเปลฺลนกวาตาทิเก อวุตฺเตปิ สมุจฺจิโนติฯ เอตฺถ จ ‘‘อาปํ มญฺญตี’’ติอาทีสุ ยสฺมา ตีหิ มญฺญนาหิ – ‘‘อหํ อาโปติ มญฺญติ, มม อาโปติ มญฺญตี’’ติอาทินา ปถวีวาเร วุตฺตนเยน สกฺกา มญฺญนาวิภาโค วิภาเวตุนฺติ วุตฺตํ ‘‘เสสํ วุตฺตนยเมวา’’ติฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ ยถารหํ มญฺญนาวิภาโค วิภาเวตพฺโพฯ

เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อิมินา จตุวารปริมาเณน เทสนาวิเสเสนฯ จ-สทฺโท พฺยติเรโกฯ เตน วกฺขมานํเยว วิเสสํ โชเตติฯ ยฺวายนฺติ โย อยํ ลกฺขโณ นาม หาโร วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

โส ปน ลกฺขณหาโร ยํลกฺขโณ ตตฺถ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตมฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเมติ กุสลาทีสุ ขนฺธาทีสุ วา ยสฺมิํ กสฺมิญฺจิ เอกธมฺเม สุตฺเต สรูปโต นิทฺธารณวเสน วา กถิเตฯ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตนาติ เย เกจิ ธมฺมา กุสลาทิภาเวน, รูปกฺขนฺธาทิภาเวน วา เตน วุตฺตธมฺเมน สมานลกฺขณาฯ วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพติ สพฺเพปิ กุสลาทิสภาวา, ขนฺธาทิสภาวา วา ธมฺมา สุตฺเต อวุตฺตาปิ ตาย สมานลกฺขณตาย วุตฺตา ภวนฺติ, อาเนตฺวา สํวณฺณนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถ จ เอกลกฺขณาติ สมานลกฺขณา วุตฺตาฯ เตน สหจริตา สมานกิจฺจตา สมานเหตุตา สมานผลตา สมานารมฺมณตาติ เอวมาทีหิปิ อวุตฺตานํ วุตฺตานํ วิย นิทฺธารณํ เวทิตพฺพํฯ อิตีติ อิมินา ปกาเรนฯ เตนาห ‘‘เอวํ เนตฺติยํ ลกฺขโณ นาม หาโร วุตฺโต’’ติ, เนตฺติปาฬิยํ (เนตฺติ. 23) ปน ‘‘เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติ ปาโฐ อาคโตฯ ตสฺส วเสนาติ ตสฺส ลกฺขณหารสฺส วเสนฯ รูปลกฺขณํ อนตีตตฺตาติ รุปฺปนสภาเวน สมานสภาวตฺตาฯ วทนฺเตน ภควตาฯ เอตาติ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ วุตฺตทิฏฺฐีฯ เอตฺถ จ สกฺกายทิฏฺฐิมญฺญนาทสฺสเนเนว สกลรูปวตฺถุกา ตณฺหามานมญฺญนาปิ ทสฺสิตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา’’ติฯ อถ วา ปถวิํ อาปํ เตชํ วายํ เมติ มญฺญติ อภินนฺทตีติ จ วทนฺเตน วุตฺตนเยเนว สกลรูปวตฺถุกา ตณฺหามญฺญนา ตทนุสาเรน มานมญฺญนาปิ วุตฺตาว โหตีติ เอวมฺเปตฺถ อิตรมญฺญนาปิ นิทฺธาเรตพฺพาฯ

อาโปวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภูตวาราทิวณฺณนา

[3] ‘‘ปถวิํ มญฺญติ, ปถวิยา มญฺญตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทีนํ สกฺกายทิฏฺฐีนํ นิทฺธาริตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอวํ รูปมุเขน สงฺขารวตฺถุกํ มญฺญนํ วตฺวา’’ติ ฯ เตสุ สงฺขาเรสุ สตฺเตสุปีติ ตทุปาทาเนสุปิ สตฺเตสุ ฯ ธาตูสูติ ปถวีอาทีสุ จตูสุ ธาตูสุฯ ‘‘ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.207; สํ. นิ. 5.379) ภูต-สทฺโท อุปฺปาเท ทิสฺสติ, สอุปสคฺโค ปน ‘‘ปภูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิปุเล, ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูโป’’ติอาทีสุ หิํสเน, ‘‘สมฺภูโต สาณวาสี’’ติอาทีสุ (จูฬว. 450) ปญฺญตฺติยํ, ‘‘อภิภูโต มาโร วิชิโต สงฺคาโม’’ติอาทีสุ วิมถเน, ‘‘ปราภูตรูโป โข อยํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.23, 25, 31, 32) ปราชเย, ‘‘อนุภูตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ เวทิยเน, ‘‘วิภูตํ วิภาวิตํ ปญฺญายา’’ติอาทีสุ ปากฏีกรเณ ทิสฺสติฯ เต สพฺเพ รุกฺขาทีสูติฯ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานีติ (ชา. 1.2.190), ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ (ที. นิ. 2.220; สํ. นิ. 1.186) จ อาทีสุ อวิเสเสน สตฺตวาจโกปิ ภูตสทฺโท, อุปริ เทวาทิปเทหิ สตฺตวิเสสานํ คหิตตฺตา อิธ ตทวสิฏฺฐา ภูตสทฺเทน คยฺหนฺตีติ อาห ‘‘โน จ โข อวิเสเสนา’’ติฯ เตเนวาห – ‘‘จาตุมหาราชิกานญฺหิ เหฏฺฐา สตฺตา อิธ ภูตาติ อธิปฺเปตา’’ติฯ โย หิ สตฺตนิกาโย ปริปุณฺณโยนิโก จตูหิปิ โยนีหิ นิพฺพตฺตนารโห, ตตฺถายํ ภูตสมญฺญา อณฺฑชาทิวเสน ภวนโตฯ

ภูเตติ วุตฺตเทสอาเทสิเต ภูเตฯ ภูตโต สญฺชานาตีติ อิมินา ‘‘ภูตา’’ติ โลกโวหารํ คเหตฺวา ยถา ตตฺถ ตณฺหาทิมญฺญนา สมฺภวนฺติ, เอวํ วิปรีตสญฺญาย สญฺชานนํ ปกาสียติฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา ‘‘ปถวิโต สญฺชานาตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ อาห ‘‘วุตฺตนยเมวา’’ติฯ ยถา สุทฺธาวาสา สพฺพทา อภาวโต อิมํ เทสนํ นารุฬฺหา, เอวํ เนรยิกาปิ สพฺพมญฺญนานธิฏฺฐานโตฯ เอเตเนว เอกจฺจเปตานมฺเปตฺถ อสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อปเร ปน ‘‘ทิฏฺฐิมญฺญนาธิฏฺฐานโต เตสมฺเปตฺถ สงฺคโห อิจฺฉิโตเยวา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘สมงฺคิภูตํ ปริจาเรนฺต’’นฺติอาทินา สุตฺเต วุตฺตนเยนฯ รชฺชตีติ ‘‘สุภา สุขิตา’’ติ วิปลฺลาสคฺคาเหน ตตฺถ ราคํ ชเนติฯ เอวเมตฺถ รชฺชนฺโต จ น เกวลํ ทสฺสนวเสเนว, สวนาทิวเสนปิ รชฺชเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิสฺวาปิ…เป.… อุตฺวาปี’’ติ อาหฯ